Мақсади мақола таҳлили маълумоти Абурайҳон Берунӣ дар бораи ҷашни қадимаи тоҷикон – Сада ба шумор меравад, ки танҳо дар асарҳои ӯ «Осор-ул-бокия», «Ал-Қонун ал-Масъудӣ» ва «Китоб-ут-тафҳим» ба назар мерасанд. Дар он ахбори Берунӣ роҷеъ ба сабабҳои «сада» номгузорӣ шудани ҷашни мазкур, ривоятҳо дар бораи пайдоиш, сабабҳои ҷашнгирӣ ва расму оинҳои марбут ба он баррасӣ гардидаанд. Таъкид карда шудааст, ки ҳамаи масъалаҳои номбурдаро Беруни бо ривоятҳо дар бораи Каюмарс, Меш ва Мешона, шоҳ Ҳушанг, вазири Заҳҳок Армоил ва ё Азмоил алоқаманд мекунад. Дар асоси таҳлили қиёсии маълумоти Берунӣ дар бораи ҷашни Сада бо маълумоти шабеҳ аз «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ, «Таърихи Байҳақӣ»-и Абулфазла Байҳақӣ ва «Зайн-ул-ахбор»-и Абусаиди Гардезӣ аҳаммият, беназирӣ ва ҳамзамон нокофӣ будани ахбори ӯ, аз ҷумла набудани ягон маълумот оид ба ҳолати ҷашн дар даврони худи олим таъкид карда шудааст.
Абурайҳон Берунӣ, ҷашни Сада, Баҳманмоҳ, Обонрӯз, «шаби газана», Масмағон, «барсада», «навсада», ҷашни «Вожгунсозии Вритра»
1. Байҳақӣ, ХоҷаАбулфазлМуҳаммадИбниҲусайн. ТаърихиБайҳақӣ / ХоҷаАбулфазлМуҳаммадИбниҲусайниБайҳақӣ. – Душанбе: Бухоро, 2014. – 774 с.
2. Бертельс. Е.Э. Праздник джашни сада в таджикской поэзии / Е.Э. Бертельс // Сборник статей по филологии народов Средней Азии, посвященный 80-летию со дня рождения А.А. Семёнова. – Сталинабад: Изд. АН Таджикской ССР, 1953. – С. 33-43.
3. Бируни, Абу Райхан. Канон Масъуда / Абу Райхан Бируни // Избр. произведения. – Ташкент: Фан, 1973. – Т.V. – Ч.1. – 648 с.
4. Беруний, Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгориклар (Ал-Осор ал-боқия ан ал-қурун ал-ҳолия) / Абурайҳон Бирунӣ // Эдинбург нусхаси факсимиле [Матн]. – Тошкент: Маънавият, 2023. – 448 б.
5. Берунӣ, Абурайҳон. Китоб–ут–тафҳим ли–авоили саноат–ит–танҷим / Абурайҳон Берунӣ. – Душанбе: Дониш, 1973. – 285 с.
6. Берунӣ, Абурайҳон. Осор–ул–боқия / Абурайҳон Берунӣ. – Душанбе: Ирфон, 1990. – 432 с.
7. Ал-Бируни, Абурайхон Мухаммад ибн Ахмад. Ал-Осор ал-бокия ан ил-курун ал-холия / Абурайхон Мухаммад ибн Ахмад Ал-Бируни // Коллекция арабских рукописей Национальной библиотеки Франции «Галлика».- №.1489.
8. Ал-Бируни, Абурайхон Мухаммад ибн Ахмад. Ал-Осор ал-бокия ан ил-курун ал-холия // ChronologieorietalischerVolkervonAlberuni. HerausgegebenvonDr. С.EduardSachau. – Leipzig, 1878. – 476 c.
9. Бируни, Абурайхон Мухаммад ибн Ахмад. Осор-ул-бокия ан ал-қурун ал-холия [Электронный ресурс]/ Абурайхон Мухаммад ибн Ахмад Бируни // Рукопись Национальной библиотеки Тегерана. – № 18150. – Режим доступа: https://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1796793. (дата обращения – 24.10.2025).
10.Бируни, Абу Райхан. Памятники минувших поколений / Абу Райхан Бируни // Избранные произведения. – Ташкент: Изд. АН УзССР, 1957. – Т. I. – 485 с.
11.Бируни, Мухаммад ибн Ахмад. Осор-ул-бокия мин ал-курун ал-холия [Электронный ресурс] / Мухаммад ибн Ахмад Бируни // Рукопись Национальной библиотеки Тегерана. – № 2780. – Режим доступа: https://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/809195.
12.Боголюбов, М.Н. Праздник «Сокрушения Вритры» в древнем Хорезме / М.Н.Боголюбов // Труды по иранскому языкознанию. Избранное. – Москва: Восточная литература, 2012. – С.406-416.
13.Гардезӣ, Абусаъид Абдулҳайи. Зайн-ул-ахбор / Абусаъид Абдулҳайи Гардезӣ. – Душанбе: Бухоро, 2014. – 416 с.
14.Деҳхудо, А. Масмағон [Электронный ресурс] / А. Деҳҳудо // Луғатнома. – Режим доступа: https://vajehyab.com/dehkhoda/ مصمغان?q=مسمغان. (дата обращения – 20.10.2025).
15.Ёҳақӣ, Доктор Муҳаммадҷаъфар. Фарҳанги асотир ва достонвораҳо дар адабиёти форсӣ // доктор Муҳаммадҷаъфар Ёхақӣ. – Душанбе: Пайванд, 2013. – 990 с.
16.Масмағон / [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://fa.wikipedia.org/wiki/ مسمغان. (дата обращения – 19.10.2025).
17.Наршахи, Абӯбакр Муҳаммад ибни Ҷаъфар. Таърихи Бухоро / Абӯбакр Муҳаммад ибни Ҷаъфаи Наршахӣ. – Душанбе: Пайванд, 2012. – 736 с.
18.Низомулмулк, Абӯалӣ Ҳасани Тусӣ. Сияр ал-Мулук (Сиёсатнома) / Хоҷа Низомулмулк. – Теҳрон, 1367. –32 + 375 + IX с.
19.Низомулмулк. Сиёсатнома / Низомулмулк. – Душанбе: Адиб, 1989. – 200 с.
20.Сада оғози соли ориёист – Хуҷанд:Ношир, 2021. – 440 с.
21.Сиасет-намэ. Книга о правлении визиря XI столетия Низам аль-мулька. – Москва. -Ленинград: Изд. АН СССР, 1949. – 379 с.
22.Султон, Ҳасан. Берунӣ ва ёдкарди ҷашни Сада / Ҳасани Султон // Ҷумҳурият. – 2023.– 23-юми январ.
23.Фирдоуси. Шахнаме / Фирдоуси.– Москва: Изд. АН СССР, 1957.– Т. I .– 675 с.
24.Фирдоуси. Шахнаме / Фирдоуси. – Москва: Наука, 1969. – Т. IV – 468 с.
25.Фирдоуси. Шахнаме / Фирдоуси. – Москва: Наука, 1984. – Т.V – 390 с.
26.Хайям, Омар. Навруз-наме / Омар Хайям. – Душанбе: Адиб, 2012.–352 с.
27.Ҳомидиён, Ҳ.К. Зикри ҷашни Сада дар ашъори шоирони арабизабони форсу тоҷик (қарнҳои IХ-Х) / Ҳ.К. Ҳомидиён // Ахбори ДДБҲСТ. Силсилаи илмҳои гуманитарӣ. – 2019. - №4 (81). – С.37-43.